Με αφορμή μια συζήτηση που έγινε σε φόρουμ, περί της ακρίβειας τής λέξεως " θρησκεία ", είπαμε να μαζέψουμε μερικά στοιχεία ως προς τον ορισμό της λέξεως "θρησκεία", και να δούμε πόσο δίκαιο έχουν όσοι νομίζουν ότι μπορεί να ορισθεί από ένα - δύο λεξικά ή εγκυκλοπαίδειες.
1. Περί του ορισμού τής λέξεως : "θρησκεία"
Θα χρησιμοποιήσουμε αρχικά ένα λεξικό και μία εγκυκλοπαίδεια, για να δούμε πώς ορίζουν την λέξη θρησκεία:
Το Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης Δ. Δημητράκου, ενώ ως 1η σημασία της λέξης θρησκεία, έχει την « θρησκευτική λατρεία », και ως 2η έννοια την « περί υπάρξεως Θεού πίστη και την προς Αυτόν λατρεία », ως 3η έννοια νεότερη, έχει την « αφοσίωση εις ανώτερον τι ιδεώδες ή σύμβολον », και μάλιστα χρησιμοποιεί ως παραδείγματα και τις φράσεις : «η θρησκεία της επιστήμης – της ελευθερίας».
Ακολούθως, στην λέξη : «Θρήσκευμα», το λεξικό αυτό έχει τις εξής δύο έννοιες:
1. «η θρησκευτική λατρεία», και
2. «σύνολον δοξασιών και τύπων αναγομένων εις τινά θρησκείαν, θρησκεία, δόγμα».
Η Εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη (έκδ. 1980) γράφει τα εξής για την λέξη " θρησκεία " :
" Θρησκεία είναι η πίστη σε μια ή περισσότερες ανώτατες και υπερβατικές δυνάμεις ή όντα, και οι σχετικές με αυτές διδασκαλίες και τελετουργικές παραδόσεις. Ο ορισμός αυτός, περιγραφικός και απλός, δεν μπορεί να θεωρηθεί τέλειος. Άλλωστε, παρ' όλες τις μακροχρόνιες έρευνες των σχετικών επιστημών για την εμφάνιση της θρησκείας, τόσον της ιστορίας και της φιλοσοφίας, όσον και της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας, δεν έγινε δυνατό ως την σημερινή εποχή να βρεθεί ένας τέλειος και με αντικειμενικό κύρος ορισμός του πολύπλοκου αυτού υποστατικού φαινομένου. Διαφορετικοί μεταξύ τους είναι οι ορισμοί που σε διάφορες εποχές διατυπώθηκαν, γιατί κάθε φορά το θέμα της θρησκείας εξετάζεται και από μια ξεχωριστή σκοπιά. Έτσι ορισμένοι μελετητές μίλησαν για «αδιέξοδο ορισμού».
Και η εγκυκλοπαίδεια προχωράει να παρουσιάσει τις βασικές θρησκείες, μεταξύ των οποίων ο Βουδισμός, που είναι αθεϊστική θρησκεία.
Στα πιο πάνω, πρέπει να προστεθεί, ότι όπως έχουμε δείξει σε ξεχωριστό άρθρο, το να προσπαθεί κάποιος να ορίσει μια λέξη, και να ΠΕΡΙΟΡΙΣΕΙ την σημασία της όπως τον βολεύει, με βάση τα λεξικά, είναι ΜΕΓΑΛΟ ΣΦΑΛΜΑ. Γιατί οι λέξεις ορίζονται από τα συμφραζόμενα τού ομιλούντος, και τα λεξικά, με βάση αυτά τα συμφραζόμενα λαμβάνουν τις διαρκώς εμπλουτιζόμενες και μεταβαλλόμενες με το χρόνο έννοιες. Δεν ορίζεται δηλαδή μια πολυσήμαντη λέξη με βάση τα λεξικά, αλλά τα λεξικά απλώς καταγράφουν τις προκύπτουσες έννοιες, με βάση την αντίληψη που έχουν οι ομιλούντες για την λέξη αυτή, σε όλη την κατά το δυνατόν ευρύτητα των εννοιών της λέξης.
Με άλλα λόγια, δεν είναι δυνατόν να πει κάποιος : " το λεξικό αυτό λέει έτσι, άρα κακώς χρησιμοποιείς έτσι την πολυσήμαντη αυτή λέξη ". Γιατί, επειδή ακριβώς είναι πολυσήμαντη, πρέπει κάθε φορά να γίνεται αντιληπτό, με ποια έννοια χρησιμοποιείται από τον ομιλούντα.
2. Κάποιοι Ορθόδοξοι ορισμοί :
Στα πλαίσια αυτής της πολυφωνίας για τον ορισμό της λέξεως : " θρησκεία ", στην ιστοσελίδα της ΟΟΔΕ, μπορεί κάποιος να βρει Ορθόδοξους ορισμούς όπως οι εξής :
"Όταν σήμερα μιλάμε για θρησκεία, εννοούμε ένα ( συνήθως ) οργανωμένο δογματικό κόσμο-θεωρητικό σύστημα. Δηλαδή μιλάμε για μια ομάδα ανθρώπων, που έχουν μια συγκεκριμένη ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ την οποία προωθούν." - http://www.oodegr.com/oode/thriskies/ennoia1.htm
"Στην Αγία Γραφή, η λέξη: "θρησκεία" αναφέρεται στους αληθινούς πιστούς. Εκεί η λέξη, δεν έχει την έννοια του φιλοσοφικού ή ιδεολογικού συστήματος. Έχει την έννοια των τρόπων με τους οποίους κάποιος βιώνει την πίστη του.
"Θρησκεία" στην Καινή Διαθήκη σημαίνει : « το σύνολο των ενεργειών πίστεως ενός ανθρώπου », και όχι «την ομάδα» που είναι ή δεν είναι αληθινή, ή που συγκρίνεται δήθεν με άλλες «ομάδες» ανθρώπων...
...Επειδή λοιπόν οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί ΘΡΗΣΚΕΥΟΥΝ, χρησιμοποιούμε συχνά την έννοια: "θρησκεία" με την έννοια αυτή, και όχι με την έννοια του "ιδεολογικού συστήματος", με την οποία σήμερα χρησιμοποιούμε συνήθως την λέξη: "θρησκεία"." - http://www.oodegr.com/oode/thriskies/ennoia1.htm
"Ακόμη η θρησκεία νοείται ως σχέση τού ανθρώπου προς τον Απόλυτο Θεό, δηλαδή « σχέσις τού εγώ προς το Απόλυτον Συ »." - http://www.oodegr.com/oode/orthod/therapy1.htm
"Με την έννοια της Αγίας Γραφής, θρησκεία είναι το να δείχνει κανείς ενδιαφέρον για τους πονούντας, αλλά κυρίως να διατηρή τον εαυτό του καθαρό από τα του κόσμου. Εκείνος που επιμελείται της καθάρσεώς του είναι θρήσκος και ανήκει στην θρησκεία." - http://www.oodegr.com/oode/orthod/therapy1.htm
"Η λατινική λέξη religio, η οποία χρησιμοποιείται για να δηλώσει την λέξη θρησκεία, σημαίνει, κατά τα λεξικά, δεσμό-ενότητα-ένωση του ανθρώπου με τον Θεό, δηλώνει το ίδιο γεγονός, δηλαδή την ουσία και το περιεχόμενο της μεταφυσικής. Μάλιστα δε προϋποθέτει, αν το δούμε μέσα στις ανατολικές θρησκείες, και μια απρόσωπη έκφραση τού ανθρώπου, αφού ο άνθρωπος πρέπει να χαθεί ως σταγόνα μέσα στον ωκεανό του Ανωτάτου Όντος, οπότε χάνεται το πρόσωπο". Σεβ. Μητρ. Ναυπ. Ιερόθεος Βλάχος-www.oodegr.com/oode/psyxotherap/arwstia1.htm.
Επίσης, ο μεγάλος Θεολόγος π. Ιωάννης Ρωμανίδης, στο βιβλίο του : " Η θρησκεία είναι Νευροβιολογική ασθένεια, η δε Ορθοδοξία η θεραπεία της ", δίνει επίσης τον εξής ορισμό: "Με τον όρον Θρησκεία εννοούμεν κάθε "ταύτισιν" του ακτίστου με το κτιστόν και μάλιστα κάθε "ταύτισιν παραστάσεων" του ακτίστου με νοήματα και ρήματα της ανθρωπίνης σκέψεως, που είναι το θεμέλιον της λατρείας των ειδώλων".
Από τους ανωτέρω ορισμούς, εντός μίας μόνο Εκκλησίας, της Ορθόδοξης, είναι φανερή η ευρύτητα και η ασάφεια του όρου, σύμφωνα και με τον ορισμό της ανωτέρω εγκυκλοπαίδειας που είδαμε. Μήπως όμως αυτός ο όρος έχει ασάφεια μόνο μέσα στην Ορθόδοξη πίστη; Ή είναι γενικότερο φαινόμενο; Ας δούμε μερικά στοιχεία ακόμα:
3. Διάφοροι ορισμοί που συλλέξαμε :
Ας δούμε αρχικά, πώς ορίζει την λέξη : "θρησκεία", μια αίρεση που βρίσκεται στον αντίποδα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οργάνωση της Σκοπιάς:
"Θρησκεία. Ορισμός : Τύπος λατρείας. Περιλαμβάνει ένα σύστημα θρησκευτικό, απόψεων, πεποιθήσεων και πράξεων. Αυτές μπορεί να είναι προσωπικές, ή μπορεί να υποστηρίζονται από μια οργάνωση. Συνήθως η θρησκεία περιλαμβάνει πίστη στον Θεό ή σε έναν αριθμό θεών, ή μεταχειρίζεται ανθρώπους, αντικείμενα, επιθυμίες, ή δυνάμεις, σαν αντικείμενα λατρείας. Ένα μεγάλο μέρος της θρησκείας, βασίζεται στην μελέτη της φύσης από τον άνθρωπο…" ( Βιβλίο : " Πώς να συζητάτε λογικά από τις Γραφές ", σελ. 222 ).
"…υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι που δηλώνουν ότι είναι άθρησκοι και ότι δεν πιστεύουν σε κάποιο θεό. Είναι άθεοι. Μια άλλη μερίδα ανθρώπων, οι αγνωστικιστές, πιστεύουν ότι ο Θεός είναι άγνωστος, ίσως και ακατάληπτος. Προφανώς, όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν ηθικές αξίες, όπως ακριβώς και εκείνος που δηλώνει ότι ακολουθεί μια θρησκεία, δεν σημαίνει αναπόφευκτα ότι έχει αρχές και ηθικές αξίες. Αν δεχτούμε, όμως, ότι θρησκεία σημαίνει «αφοσίωση σε κάποια αρχή. Απόλυτη πίστη ή πιστότητα. Ευσυνειδησία. Ευλαβική προσήλωση ή προσκόλληση», τότε οι περισσότεροι άνθρωποι, περιλαμβανομένων και των άθεων καθώς και των αγνωστικιστών, έχουν κάποια μορφή θρησκευτικής αφοσίωσης στην ζωή τους. – Το συντετμημένο Αγγλικό Λεξικό της Οξφόρδης (The Shorter Oxford English Dictionary)". ( Βιβλίο : "Ο άνθρωπος σε αναζήτηση του Θεού", σελ. 9,10 ).
"Καθώς προχωρούσε ο 19ος αιώνας, η επίθεση των επικριτών της θρησκείας γινόταν θρασύτερη… άρχισαν να αμφισβητούν το ίδιο το θεμέλιο της θρησκείας. Ήγειραν ερωτήματα όπως : Τι είναι Θεός ; Γιατί χρειαζόμαστε τον Θεό; Πώς έχει επηρεάσει η πίστη στον Θεό την ανθρώπινη κοινωνία; Άνθρωποι όπως ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ, ο Καρλ Μαρξ, ο Ζίγκμουντ Φρόιντ και ο Φρειδερίκος Νίτσε διατύπωναν τα επιχειρήματά τους με φιλοσοφικούς, ψυχολογικούς και κοινωνιολογικούς όρους. Θεωρίες όπως: «ο Θεός δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποκύημα της φαντασίας του ανθρώπου», «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού», και «ο Θεός είναι νεκρός», ακούγονταν όλες τους πολύ καινούριες και συναρπαστικές σε σύγκριση με τα ανιαρά και ακατανόητα δόγματα και τις παραδόσεις των εκκλησιών. Φαινόταν ότι τελικά πολλοί άνθρωποι είχαν ανακαλύψει ένα σαφή τρόπο για να εκφράζουν τις αμφιβολίες και τις υποψίες που φώλιαζαν στο βάθος του μυαλού τους. Γρήγορα και πρόθυμα ασπάστηκαν αυτές τις ιδέες ως το νέο ευαγγέλιο της αλήθειας". ( Βιβλίο : "Ο άνθρωπος σε αναζήτηση του Θεού", σελ. 332, 333 ).
Από τις ανωτέρω περιγραφές της θρησκείας της Σκοπιάς, φαίνεται σαφώς, ότι και γι' αυτούς, η λέξη: "θρησκεία", έχει μια πολύ ευρεία εφαρμογή, πέραν ενός στεγνού και περιορισμένου ορισμού. Μάλιστα, είναι φανερό, ότι της δίνουν και αυτοί, ορισμούς ευρύτερους, που συμπεριλαμβάνουν ακόμα και μια μερίδα άθεων! Μάλιστα, παρα-θέτουν γι' αυτό και από έννοιες λεξικού, και μιλούν για "ιδέες ως νέο ευαγγέλιο της αληθείας", αναφερόμενοι σε άθεους! Είναι εμφανής η χρήση της λέξεως "θρησκεία", και από αυτούς, ως μια ευρεία έννοια, που δεν συμπεριλαμβάνει κατ' ανάγκην την πίστη στον Θεό, ή σε κάποιον θεό. Αλλά συμπεριλαμβάνουν την πίστη σε μια ιδεολογία, ή σε μια ιδέα.
Καιρός να ρίξουμε μια ματιά σε ορισμούς τής λέξεως "θρησκεία", όπως τους συλλέξαμε από μια αναζήτηση στο Ίντερνετ, από διάφορους δικτυακούς τόπους, ανεξαρτήτως ιδεολογίας και τοποθέτησης. Ο λόγος που το κάναμε αυτό, είναι για να δείξουμε ότι η ευρύτητα των εννοιών της λέξεως "θρησκεία", είναι τόσον ευρύς, που είναι αδύνατον κάποιος να τον περικλείσει σε κάποιον ορισμό.
Και ως απόδειξη, δείτε την πολυφωνία που προκύπτει για τον όρο, στις παρακάτω επικολλήσεις ορισμών:
Ξεκινάμε με την Βικυπαίδεια, την ανοικτή εγκυκλοπαίδεια, στα Ελληνικά :
"Ο όρος Θρησκεία, που χρησιμοποιείται ενίοτε εναλλακτικά με την λέξη πίστη, ή σύστημα πίστης καθορίζει γενικώς την πίστη στο υπερφυσικό, το ιερό ή το θείο και τους ηθικούς κώδικες, πρακτικές, αξίες, οργανισμούς και τελετουργικά που συνδέονται της. Στην ευρύτερη έννοιά της ορισμένοι την έχουν ορίσει ως το σύνολο των απαντήσεων που δόθηκαν για να ερμηνευθεί η σχέση του ανθρώπινου είδους με το σύμπαν. Στην μακρά πορεία ανάπτυξής της η θρησκεία έλαβε διάφορες μορφές σε διαφορετικούς πολιτισμούς και άτομα. Σε αρκετές περιπτώσεις η λέξη θρησκεία χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει αυτό που θα μπορούσε να περιγραφεί ορθό-τερα ως " οργανωμένη θρησκεία " - δηλαδή ενός οργανισμού που υποστηρίζει την άσκηση μιας θρησκείας συχνά υπό την μορφή νομικής οντότητας".
- http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%98%CF%81%CE%B7%CF%83%CE%BA%CE%B5%CE%AF%CE%B1
Και εδώ παρατηρούμε, την ευρύτητα του όρου, πέραν της πίστης κατ' ανάγκην σε κάποιον "θεό".
Ας δούμε και άλλους ορισμούς :
Η άποψη του γνωστού Θρησκειολόγου Χέλμουτ Γκλάζεναπ «Θρησκεία είναι η πίστη στην οποία καταλήγει ο άνθ-ρωπος με την βοήθεια της νόησης, της αίσθησης, της επιθυμίας, της πράξης για την ύπαρξη υπερφυσικών προσω-πικών ή απρόσωπων δυνάμεων από τις οποίες αισθάνεται ότι εξαρτάται και τις οποίες επιδιώκει να εξευμενίσει»
Από την Εγκυκλοπαίδεια των Θρησκειών του Δρ. θεολογίας Αλ. Καριωτόγλου « Ο όρος θρησκεία σημαίνει κάτι παρόμοιο με τον φόβο Θεού. Σημαίνει έναν τρόπο ανθρώπινης σχέσης προς κάτι θεϊκό. Η λέξη εκφράζει μια συνεχή ενεργό στροφή προς τον εαυτό όπως ακόμα και μια παθητική σύνδεση με κάποια ανώτερη δύναμη »
Hegel : «Το αντικείμενο της Θρησκείας είναι το ίδιο με το αντικείμενο της Φιλοσοφίας. Η Αλήθεια, ο Θεός και η ερμηνεία τού Θεού. Τίποτα άλλο».
Karl Max : «Θρησκεία είναι ο αναστεναγμός της καταπιεσμένης ψυχής. Είναι το όπιο του λαού».
P . Berger : «Θρησκεία είναι η θαρραλέα προσπάθεια σύλληψης του όλου σύμπαντος ως ανθρώπινα σημαντικού».
John Hick : «Θρησκεία σημαίνει άλλο πράγμα για τον ανθρωπολόγο, άλλο για τον κοινωνιολόγο, άλλο για τον ψυχολόγο, άλλο για τον άλλον ψυχολόγο, άλλο για τον μαρξιστή, άλλο για τον Βουδιστή ή τον Χριστιανό. Υπάρχει μια ολόκληρη ποικιλία θεωριών για την φύση της θρησκείας. Συνεπώς δεν υπάρχει και ούτε πρόκειται ποτέ να υπάρξει ένα γενικά αποδεκτός όρος».
- http://www.allforums.gr/phpBB2/viewtopic.phpp=42743&sid=2ea21a798633b7985f44dda69bc0a21a
Αν κάποιος θεωρεί ότι η θρησκεία είναι ένα σύστημα που περιγράφει το ρόλο της ζωής του ανθρώπου και παρουσιάζει δικιά του κοσμογονία, θεολογία, ηθική και κανόνες ζωής, ενώ είναι παράλληλα ζωντανό, αποδεκτό δηλαδή από μεγάλο πλήθος κόσμου, τότε η Wicca μπορεί να θεωρηθεί θρησκεία.
http://www.metafysiko.gr/textview.php?id=16
Η θρησκεία είναι η πρώτη συναίσθηση «κοινότητας». - http://greek.volunteerministers.org/article
Η θρησκεία είναι κάτι που κωδικοποιείται με νόμους στα πλαίσια της κοινωνίας. "Η πνευματικότητα είναι έντονα προσωπική η θρησκεία είναι θεσμική" - http://www.physics4u.gr/articles/2005/godingenes.html
Ο Μαρξ γράφοντας την Κριτική του στο βιβλίο του Χέγκελ: «Φιλοσοφία του Δικαίου», λέει: «Ο άνθρωπος φτιάχνει τη θρησκεία και όχι η θρησκεία τον άνθρωπο. Η θρησκεία είναι η αυτοσυνείδηση και αυτεπίγνωση του Ανθρώπου που δεν βρήκε ακόμη τον εαυτό του (…). Η θρησκεία είναι η γενική θεωρία αυτού του κόσμου, η λογική του σε λαϊκή μορφή, το πνευματικό του φιλότιμο, η ηθική του κύρωση, η φανταστική πραγματοποίηση της ανθρώπινης ουσίας (…). Η θρησκεία είναι ο ανασασμός της βασανισμένης ύπαρξης, η καρδιά ενός κόσμου χωρίς καρδιά, το πνεύμα μιας εποχής χωρίς πνεύμα. Είναι το όπιο του Λαού».
- http://androspoets.homestead.com/files/____.htm
Η θρησκεία είναι μια προσπάθεια να μπορέσουμε να ελέγξουμε τον αισθητό κόσμο, στον οποίο βρισκόμαστε, με τα μέσα που μας παρέχει ο κόσμος της ελπίδας, τον οποίο έχουμε αναπτύξει μέσα μας, ως αποτέλεσμα βιολογικών και ψυχολογικών αναγκών. (Sigmund Freud, "Moses and Monotheism", 1932).
- http://home5.inet.tele.dk/kimbeck/freud.html
Η θρησκεία είναι μια πλάνη που αντλεί την δύναμή της από το γεγονός ότι συστοιχίζεται με τις ενστικτικές μας επιθυμίες. ( Sigmund Freud, "New Introductory Lectures on Psychoanalysis" )
- http://home5.inet.tele.dk/kimbeck/freud.html
Ας αρχίσουμε λοιπόν την απόπειρα ορισμού του βουδισμού από τον ίδιο τον ιδρυτή του, το Βούδα. Βούδας σημαίνει "αφυπνισμένος" και συνήθως αναφέρεται στον Σιντάρτα Γκαουτάμα, τον λεγόμενο "ιστορικό Βούδα". Βουδισμός λοιπόν είναι το σύνολο των διδασκαλιών του Βούδα. Ως θρησκεία είναι αθεϊστική καθώς ο Βούδας ήταν άνθρωπος. - http://www.translatum.gr/afaton/orama/intro1.htm
Kατά ένα τρόπο η θρησκεία είναι η αποδοχή του πεπερασμένου της ανθρώπινης ύπαρξης
- http://www.medium.gr/articles/103623916643077.shtml
H θρησκεία είναι αφενός ένα σύστημα πεποιθήσεων, με το οποίο οι άνθρωποι οργανώνουν την ζωή τους και κατατάσσουν τα συμβάντα του κόσμου τους ( πχ., διακρίνοντας τα ιερά από τα εγκόσμια ). Αφετέρου όμως η θρησκεία είναι ένα “κοινωνικό πράγμα,” που περιορίζει με κάποια έννοια την κοινωνική δραστηριότητα και συμπεριφορά. http://hyperion.math.upatras.gr/courses/sts/lect/3_1.html
Στατιστική ερώτηση φόρουμ :
Τι είναι για σας η θρησκεία;
Τρόπος Ζωής [3] [20.00%]
Πιστεύω [5] [33.33%]
Και τα Δύο [7] [46.67%]
Σύνολο ψήφων : 15
Θρησκεία είναι ο τρόπος που εκφράζεις την πίστη στον Θεό ( ή θεούς ). Μπορεί κάποιος να είναι άθρησκος, αλλά να πιστεύει στον Θεό. Απλά δεν υπάρχει κάποια θρησκεία που να τον εκφράζει … Για μένα Θρησκεία είναι η αυτό που πιστεύεις και ο τρόπος που το εφαρμόζεις στην ζωή σου. -
http://forum.dotteam.gr/inv/index.php?showtopic=15081
Η θρησκεία είναι νευροβιολογική αρρώστια και έχει συγκεκριμένη θεραπεία
- http://www.romanity.org/htm/rom.e.00.vasikes_theseis_autou_tou_website.htm
Η θρησκεία είναι η αποκάλυψη στον άνθρωπο του θεϊκού και αιώνιου πεπρωμένου του.
- http://clubs.pathfinder.gr/UrantiaBook_GreekReaders/134076
Θρησκεία είναι το σύνολο τών πεποιθήσεων και τών δογμάτων που ορίζουν την σχέση τού ανθρώπου με το ιερό. Η πίστη σε μία υπερφυσική δύναμη, σε έναν ή σε πολλούς θεούς. - http://www.geocities.com/artofwise/Periplous.html
O γερμανός φιλόσοφος Λουδοβίκος Φόυερμπαχ (1804-1872) στο έργο του « H ουσία του Xριστιανισμού » (1841) υποστηρίζει ότι η ιδέα του Θεού ξεκινά λανθασμένα από την ανθρώπινη εμπειρία. H θρησκεία είναι, γενικά, η προβολή της ανθρώπινης φύσης σε ένα φανταστικό υπερφυσικό πεδίο, δηλαδή η προς τα έξω προβολή της εσωτερικής φύσης του ανθρώπου.
Ο Φρόυντ διακήρυξε ότι η θρησκεία είναι βασικά μια διαστρεβλωμένη μορφή νεύρωσης.
Κάθε θρησκεία είναι ένα ολοκληρωτικό σχήμα αντιλήψεων, αφού στον πυρήνα της έχει αναμφισβήτητες και αυταπόδεικτες αλήθειες. - http://www.medium.gr/articles/104531628149362.shtml
Θρησκεία είναι η γενική θεωρία του κόσμου τούτου, η εγκυκλοπαιδική του συνόψιση, η εκλαϊκευμένη λογική του, το πνευματικό του point d’ honneur, ο ενθουσιασμός του, η ηθική του κύρωση, το μεγαλοπρεπές του συμπλήρωμα, το καθολικό θεμέλιο της παραμυθίας του και της δικαίωσής του. - http://www.geocities.com/ilhsgr/antizuganov.htm
Θρησκεία είναι μάλλον η αντιμετώπιση του εαυτού μας με μέτρο τις ανάγκες μας, έξω από τον αντικειμενικό κόσμο ή τις αντικειμενικές αξίες. - http://www.n-t.gr/getTREEproduct.jsp?nr=66482&depth=1&xsl=ntpage&menbr=5
Η ύψιστη θρησκεία είναι η ανύψωση στην καθολική αδελφοσύνη, δηλαδή να θεωρήσετε όλα τα πλάσματα όμοιούς σας" ( Σιχ παράδοση 1500 Μ.Χ. ) - http://www.theosophicalsociety.gr/worldreligionsgreek/sikkism.htm
Θρησκεία σημαίνει η πίστη σε κάτι ανώτερο σε μια ανώτερη δύναμη.
- http://www.esoterica.gr/forums/topic.asp?TOPIC_ID=3138&whichpage=2&ARCHIVE=
Στον Πλούταρχο θρησκεία σημαίνει λατρεία - http://www.apologitis.com/gr/ancient/xreos.htm
Θρησκεία σημαίνει πραγμάτωση. - http://www.esoterica.gr/articles/eastern/vivbhkti/vivbhkti.htm
H θρησκεία σημαίνει θέλω να πιστέψω κάπου οπωσδήποτε, γιατί δεν πιστεύω πουθενά.
- http://www.klik.gr/129/lakis/index3.htm
Η θρησκεία σημαίνει αγάπη, προσφορά. -
http://www.larissacity.com/modules.php?=modload&name=Forums&file=viewtopic&topic=733&forum=11&start=60
...για τους περισσότερους απ' αυτούς - θρησκεία σημαίνει απλώς υποχρέωση να τηρούνται ορισμένοι τύποι - http://www.gec.gr/astir/maios2002.htm
Εάν η θρησκεία σημαίνει την ένωση των διεστώτων στοιχείων της πραγματικότητας
- http://www.cosmicnet.org/detail.php?id=1489&category=RELIGION
Θρησκεία σημαίνει μόνο πίστη και όχι απόδειξη πραγμάτων. -
http://www.im-syrou.gr/poimantikes_drastiriotites/keimena/politheismos
Ο βουδισμός δεν είναι θρησκεία. Είναι φιλοσοφικό σύστημα. Που σκοπό έχει να "οδηγήσει" την ψυχή κάπου, ολόκληρη την ψυχή, όχι μόνο το λογιστικό αυτής μέρος ( γνώση για το συγκεκριμένο ), επομένως ας μου επιτραπεί η χρήση του όρου θρησκεία. Εκτός κι αν θρησκεία σημαίνει κάτι άλλο... -
http://www.phorum.gr/viewtopic.php?t=6786
"Θρησκεία" σημαίνει εξουσία και άλλη μία διαχωριστική γραμμή.
- http://www.mpakouros.net/index.asp?id=541&action=read_article
Η θρησκεία σημαίνει πίστη και η πίστη δεν απαιτεί θεμελίωση, αποδείξεις
http://anatolikos.com/oplostasio/sxedio243.htm
Για τον καθένα θρησκεία σημαίνει κάτι το διαφορετικό.
- http://varkoume.net/phpBB2/viewtopic.phpp=300760&sid=62bbcf487696704a621e552da46cef08
Θρησκεία σημαίνει θεϊκή συναίσθηση και συνείδηση, ή συναίσθηση και συνείδηση του Θεού.
- http://evanrizo.com/dimosievmenaODOS.htm
4. Συμπέρασμα
Από τα παραπάνω, μπορούμε να βγάλουμε κάποια ασφαλή συμπεράσματα, όσον αφορά τον όρο " θρησκεία " :
1. Είναι πολυσήμαντος.
2. Κάθε άνθρωπος τον αντιλαμβάνεται διαφορετικά, ανάλογα με την ιδεολογία του.
3. Συμπεριλαμβάνει για πολλούς, πολύ περισσότερα από την πίστη σε μία θεότητα.
4.Σχετίζεται με χαρακτηριστικά, όπως ο δογματισμός, η πίστη, η ιδεολογία, τα καθήκοντα, το υπερφυσικό, ο κόσμος, η φιλοσοφία, οι εμπειρίες του καθενός, κλπ.
5. Για να συζητηθεί το θέμα της θρησκείας με κάποιον, πρέπει πρώτα να ορίσει ο καθένας τι εννοεί με την λέξη, ώστε να μπορεί να γίνει αντιληπτός.
6. Για κάποιους ο όρος έχει θετική έννοια, και για κάποιους άλλους αρνητική.
7. Κατά πολλούς, ( και κατά τον αρθρογράφο ), η λέξη θρησκεία συμπεριλαμβάνει και τους αθεϊστές ( όχι κατ' ανάγκην τους άθεους, που είναι ευρύτερη έννοια ).
Ελευθερία Θρησκευτικής Συνείδησης και Επικρατούσα Θρησκεία
Σπύρου Τρωιάνου
Το παρόν αναδημοσιεύεται ως μία συμβολή σύντομη και πλήρη στο κρίσιμο ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας διαδυκτιακά ελεύθερα.
Για να καταστεί δυνατή η ανάπτυξη του θέματος πρέπει να προηγηθεί ο καθορισμός του περιεχομένου των δύο εννοιών. Και επικρατούσα μεν θρησκεία, κατά την άποψή μου, διατυπωμένη εδώ και δύο περίπου δεκαετίες, που επαναλαμβάνεται και σε αρκετές αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας ( όπως οι αποφάσεις με αριθμό 3533/86, 3356/95, 2176/98 ), είναι η θρησκεία της συντριπτικής πλειονότητας του ελληνικού λαού, ιδιότητα την οποία ο κοινός νομοθέτης έχει συνδέσει με ορισμένες έννομες συνέπειες.
Ο όρος “ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης” απαντά στο άρθρο 13 παρ.1 του ελληνικού Συντάγματος. Παρεμφερείς όροι κάνουν την εμφάνισή τους σε κείμενα διεθνών συμβάσεων που έχει υπογράψει και επικυρώσει και η χώρα μας. Έτσι για παράδειγμα στο άρθρο 18 της Οικουμενικής Διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών (10 Δεκεμβρίου 1948) και στο άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου γίνεται λόγος για “ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας” και για τις εν γένει πεποιθήσεις (1). Συναφές περιεχόμενο έχει και η “Τελική Πράξη της Διασκέψεως ασφαλείας και συνεργασίας στην Ευρώπη” που υπογράφηκε στο Ελσίνκι το 1975 (2).
Αμέσως γίνεται αντιληπτό, ότι η προστασία την οποίαν παρέχουν τα διεθνή κείμενα είναι ευρύτερη από εκείνη που εγγυάται το Σύνταγμα. Ωστόσο το ότι το Σύνταγμα κατοχυρώνει στο άρθρο 13 την ελευθερία της θρησκευτικής μόνο συνείδησης δεν σημαίνει ότι αφήνει ακατοχύρωτη την ελευθερία της συνείδησης εν γένει. Αντιθέτως, όταν το Σύνταγμα διακηρύσσει στο άρθρο 2 παρ.1 ότι “ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας”, περιλαμβάνει στην κατοχύρωση αυτή και την ελευθερία της συνεί-δησης που πρέπει να θεωρηθεί ως συστατικό στοιχείο της αξίας του ανθρώπου. Οι επιμέρους εκδηλώσεις της εν γένει συνείδησης προστατεύονται με άλλες διατάξεις που κατοχυρώνουν π.χ. το δικαίωμα ανάπτυξης της προσωπικδτητας (3).
Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, όπως γενικώς γίνεται δεκτό, αναλύεται στα παρακάτω επιμέρους δικαιώματα: α) Το δικαίωμα να πρεσβεύει κανείς οποιαδήποτε θρησκεία και να τη μεταβάλλει οποτεδήποτε, β) το δικαίωμα να εκδηλώνει και να διακηρύσσει κανείς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις γραπτώς ή προφορικώς ή, αντιθέτως, να μην τις αποκαλύπτει, γ) το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι για θρησκευτικούς σκοπούς, δ) το δικαίωμα της θρησκευτικής ισότητας, ε) το δικαίωμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης, και ς) το δικαίωμα καθενός να αποκρούει οποιαδήποτε ενέργεια έρχεται σε αντίθεση με τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις.
α) Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης περιλαμβάνει την ελευθερία επιλογής, διατήρησης, αλλαγής ή εγκατάλειψης μίας συγκεκριμένης θρησκείας, καθώς και της επιλογής ή εγκατάλειψης της θρησκείας εν γένει, της αθρησκείας ή της αθεΐας, χωρίς την επέλευση οποιωνδήποτε δυσμενών συνεπειών. Η θρησκευτική ελευθερία υπό τη μορφή αυτή είναι ανεπίδεκτη περιορισμών. Δεν έχει δε εν προκειμένω σημασία η διάκριση σε θρησκεία επικρατούσα και σε θρησκείες γνωστές ή μη γνωστές, γιατί η ελευθερία αυτή υπάρχει και για κάποιον που επιλέγει θρησκεία “μη γνωστή” κατά τη συνταγματική έννοια. Η αναφορά σε γνωστές θρησκείες στο άρθρο 13 παρ.2 του Συντάγματος γίνεται σε συσχετισμό με την άσκηση λατρείας. Στην παρ. 1, όπου κατοχυρώνεται το απαραβίαστο της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, δεν διαφαίνεται ούτε υποψία περιορισμού. Επομένως, κάλλιστα μπορεί να επιλέξει κάποιος θρησκεία, της οποίας η λατρεία προσκρούει στη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη και είναι, κατά συνέπεια, απαγορευμένη. Απλώς, η επιλογή μίας τέτοιας θρησκείας δεν απαλλάσσει από την υποχρέωση εκπλήρωσης των υποχρεώσεων προς το κράτος και συμμόρφωσης προς τους νόμους. Ας σημειωθεί ακόμη ότι στη γενικότητά της η ελευθερία αυτή καλύπτει και οποιαδήποτε αποκλίνουσα διδασκαλία, δογματικώς ή άλλως, μέσα στα πλαίσια της καθεμίας θρησκείας.
Εξυπακούεται βέβαια, αλλά αυτό δεν αφορά τη θεωρία περί ατομικών δικαιωμάτων, ότι για την εισδοχή σε ένα θρήσκευμα και την εγκατάλειψή του με την αποδοχή ενός άλλου ή και κανενός πρέπει να πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις, καθοριζόμενες από το εσωτερικό δίκαιο του οικείου θρησκεύματος. Εκείνο πάντως είναι βέβαιο, ότι το κύρος των ενεργειών αυτών δεν μπορεί να συνδεθεί από την πλευρά της πολιτείας με την τήρηση ορισμένων τύπων.
β) Η θρησκευτική ελευθερία περιλαμβάνει επίσης το δικαίωμα του ατόμου να εκδηλώνει και να διακηρύσσει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις γραπτώς ή προφορικώς, ατομικώς ή ομαδικώς, δικαίωμα που συνταγματικώς ερείδεται στο άρθρο 13 παρ. 1, και όχι στη γενική διάταξη του άρθρου 14 παρ.1. Δεν θα υπεισέλθω στην προβληματική του θέματος αυτού, γιατί ακολουθεί ειδική εισήγηση με θέμα την ελευθερία διάδοσης θρησκευμάτων σε σχέση με την επικρατούσα θρησκεία. Για τον ίδιο λόγο δεν θα ασχοληθώ και με τα θέματα της ελευθερίας της εκπαίδευσης. Περιορίζομαι μόνο να επισημάνω, ότι το δικαίωμα της ελεύθερης εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων προστατεύεται και με αρνητική μορφή, δηλαδή ως δικαίωμα του ατόμου να μην αποκαλύπτει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, εκτός αν από αυτές εξαρτώνται δικαιώματα ή υποχρεώσεις ή αν πρόκειται για ερωτήσεις που απευθύνονται για στατιστικούς σκοπούς. Στην τελευταία αυτή περίπτωση πρέπει να γίνεται η δήλωση υπό συνθήκες που εγγυώνται την εμπιστευτική τους μεταχείριση. Έτσι δημιουργεί προβλήματα η υποχρεωτική αναγραφή του θρησκεύματος σε δημόσια έγγραφα. Σχετικό είναι το ζήτημα που έχει ανακύψει, ως προς την αναγραφή του θρησκεύματος στα δελτία ταυτότητας. Έχοντας υπόψη τα επιχειρήματα που από όλες τις πλευρές έχουν υποστηριχθεί, θα συνταχθώ με εκείνους που προτείνουν την προαιρετική αναγραφή, σύμφωνα με τη ρητώς δηλούμενη βούληση του πολίτη, γιατί η μη καταχώριση του στοιχείου αυτού εξίσου προσβάλλει το συνταγματικώς κατοχυρωμένο δικαίωμα, αν υπάρχει η βούληση, όπως και η παρά τη θέληση του ενδιαφερομένου αναγραφή του.
γ) Το δικαίωμα της θρησκευτικής ισότητας έχει ως περιεχόμενο την απαγόρευση διακρίσεων λόγω θρησκείας, δηλαδή της άνισης μεταχείρισης μεμονωμένων ατόμων ή ομάδων ατόμων με θρησκευτικά κριτήρια. Το δικαίωμα αυτό ρητώς κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 παρ.1 εδ. 2 του Συντάγματος, αλλά απορρέει και απο το γενικό για την ισότητα άρθρο 4, καθώς και από τις αντίστοιχες διατάξεις διεθνών διακηρύξεων (άρθρα 14 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης, 25 Διεθνούς Συμφώνου περί ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων της 19 Δεκεμβρίου 1966). Σύμφωνα με αυτό δεν αποτελεί η θρησκεία θεμιτό κριτήριο διαφοροποίησης κατά την αναγνώριση, παραχώρηση, στέρηση ή περιορισμό δικαιωμάτων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται μόνο στο μέτρο που επιβάλλονται από το περιεχόμενο του δικαιώματος. Πρωταρχική σημασία έχει το δικαίωμα αυτό στον τρόπο κατάληψης δημόσιων θέσεων και αξιωμάτων, με την έννοια ότι αυτά πρέπει να είναι προσιτά στον οποιονδήποτε, ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, εκτός αν κάποιες συγκεκριμένες θέσεις ή αξιώματα συνδέονται στενά με ορισμένο θρήσκευμα, και ειδικότερα με την επικρατούσα θρησκεία.
Παλαιότερα είχε δεχθεί το Συμβούλιο της Επικρατείας, ότι τέτοιες θέσεις είναι οι των λειτουργών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, επειδή διδάσκουν όλα τα μαθήματα, άρα και τα θρησκευτικά. Την άποψη αυτή έχω στο παρελθόν επικρίνει, υποστηρίζοντας ότι η Διοίκηση πρέπει να κάνει χρήση των εξαιρέσεων με πολλή φειδώ και ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση όφειλε να τοποθετήσει τον αλλόθρησκο ή ετερόδοξο δάσκαλο σε πολυθέσιο σχολείο, ώστε να διδάξει τα θρησκευτικά κάποιος ορθόδοξος συνάδελφός του (4). Η πρότασή μου αυτή υιοθετήθηκε από το νομοθέτη που με το άρθρο 16 του ν. 1771/1988 “Τροποποίηση και συμπλήρωση του συστήματος εισαγωγής σπουδαστών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και άλλες διατάξεις” (Φ.Ε.Κ. Α’71) προέβλεψε το διορισμό ετεροδόξων ή αλλοθρήσκων δασκάλων ή νηπιαγωγών σε πολυθέσια δημοτικά σχολεία ή διθέσια νηπιαγωγεία. Εκεί περιορίζονται στη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών σε ομόδοξους ή ομόθρησκους με αυτούς μαθητές, εφόσον προβλέπεται το μάθημα αυτό.
Με την εφαρμογή της αρχής της θρησκευτικής ισότητας συνδέονται οι προϋποθέσεις για την ανάδειξη του Προέδρου της Δημοκρατίας. Το Σύνταγμα του 1975, αντίθετα από τα προϊσχύσαντα(5), δεν αναφέρει στο άρθρο 31 ανάμεσα στα άλλα προσόντα του Ανώτατου Άρχοντα και την ιδιότητα του οπαδού της επικρατούσας θρησκείας. Υποστηρίχθηκε ότι η ιδιότητα αυτή συνάγεται εμμέσως από τη διατύπωση του κειμένου του όρκου που ο Πρόεδρος δίδει πριν από την ανάληψη των καθηκόντων του : “Ορκίζομαι στο όνομα της Αγίας και Ομοούσιας και Αδιαίρετης Τριάδας να φυλάσσω το Σύνταγμα και τους νόμους κλπ.” (άρθρο 33 παρ. 2).
Κατ’ άλλη άποψη, Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να γίνει μόνο χριστιανός, όχι όμως αναγκαστικώς ορθόδοξος(6). Πέρα από όλες τις άλλες μου επιφυλάξεις, φρονώ ότι η άποψη αυτή -που βέβαια δεν αφίσταται από το γράμμα του Συντάγματος- μπορεί σε δεδομένη στιγμή να παρασύρει σε ατελεύτητες συζητήσεις (με απρόβλεπτες συνέπειες) ως προς το κατά πόσον το συγκεκριμένο δόγμα που πρεσβεύει ένας υποψήφιος (ή, ενδεχομένως, ήδη εκλεγμένος) Πρόεδρος της Δημοκρατίας ανήκει στα χριστιανικά. Και ποιος θα το κρίνει σε τελική ανάλυση;
Κατά την άποψή μου, που εδώ και χρόνια έχω διατυπώσει (7), δεν μπορεί να στηριχθεί σε ένα τέτοιο έμμεσο στοιχείο, όπως είναι το κείμενο του όρκου, μία βάναυση προσβολή του δικαιώματος της θρησκευτικής ισότητας. Συμπληρώνοντας την επιχειρηματολογία μου, είχα γράψει: “Αλλά κι αν ακόμα υποτεθεί, ότι ο συντακτικός νομοθέτης πραγματικά θέλησε με τη διατύπωση του άρθρου 33 να καθιερώσει την υποχρεωτική προέλευση του Ανώτατου Άρχοντα από τους οπαδούς της επικρατούσας θρησκείας, η διάταξη αυτή θα ερχόταν σε σύγκρουση με τα άρθρα 4 και 13 παρ. 1 και επομένως θα υποχωρούσε μπροστά τους”. Επ’ αυτού παρατηρήθηκε, ότι όλες οι διατάξεις του Συντάγματος έχουν την ίδια τυπική ισχύ και ότι δεν είναι, επομένως νοητό να “υποχωρήσει” η μία μπροστά σε μιαν άλλη(8). Επειδή δε κατ’ ουσίαν πρόκειται για επίκληση της θεωρίας των “αντισυνταγματικών διατάξεων του Συντάγματος”, παρατηρείται ακόμα ότι η θεωρία αυτή γίνεται γενικότερα δεκτή μόνο στην περίπτωση αντισυνταγματικής αναθεώρησης του Συντάγματος(9). Δεν αρνούμαι, ότι η τελευταία αυτή άποψη είναι η κρατούσα στη θεωρία. Παρ’ όλα αυτά κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι εδώ εμφανίζεται μία σημαντική αντινομία μεταξύ διατάξεων του Συντάγματος και τίθεται το ερώτημα, πώς αυτή μπορεί να αρθεί. Εν προκειμένω υποστηρίζεται, πως “το βασικό ζήτημα για τη μεθοδολογία είναι ότι και στο επίπεδο των συνταγματικών κανόνων εφαρμόζονται οι ίδιες αρχές για την επίλυση των αντινομιών, οι οποίες εφαρμόζονται και στο κοινό δίκαιο. Η μεθοδολογία διατυπώνέι, μεταξύ άλλων, αρχές άρσης των αντινομιών των κανόνων δικαίου. Μεταξύ αυτών και την αρχή lex superior derogat legi inferiori. Το ερώτημα αν δύο ή περισσότεροι συνταγματικοί κανόνες τελούν σε σχέση ανώτερου-κατώτερου ή όχι δεν αφορά τη μεθοδολογία αλλά το ουσιαστικό δίκαιο”(10). Διαπιστώνουμε δε, ότι κερδίζει έδαφος η άποψη πως η τυπική ισοδυναμία των συνταγματικών κανόνων δεν συνεπάγεται άνευ ετέρου και την επιχειρηματολογική ισοσθένειά τους που εξαρτάται από την ηθικοπολιτική βαρύτητά τους (11). Εφόσον γίνει δεκτή η (κατ’ εμέ ορθή) άποψη, ότι Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να εκλεγεί και αλλόθρησκος (ή, ακόμα, άθρησκος ή άθεος), τότε πρέπει επίσης να γίνει δεκτό, ότι κατά την ανάληψη των καθηκόντων του θα δώσει όρκο (ή διαβεβαίωση) αλλου τύπου(12), κάτι που ασφαλώς αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα contra legem (ακριβέστερα: contra constituionem) ερμηνείας(13).
Γενικώς είναι δυνατό να διατυπωθεί το συμπέρασμα, ότι θρησκευτική ισότητα σημαίνει πως κανενός οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν μπορεί να αποτελέσουν κώλυμα για την απόλαυση οποιουδήποτε ατομικού (λ.χ. περιορισμός στην ελεύθερη διακίνηση), πολιτικού (λ.χ. στέρηση εκλογικού δικαιώματος), αστικού (λ.χ. περιορισμός κληρονομικού δικαιώματος), δικονομικού, φορολογικού κλπ. δικαιώματος. Σημαίνει ακόμα ότι η Πολιτεία οφείλει να απέχει από οποιασδήποτε μορφής άνιση, είτε ευνοϊκή, είτε δυσμενή, μεταχείριση ατόμων ή ομάδων σε θέματα θρησκευτικά, με μόνη εξαίρεση ορισμένα μέτρα αρωγής της επικρατούσας θρησκείας.
δ) Στην ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης αντίκειται κατ’ αρχήν κάθε είδος εξαναγκασμού σε πράξη ή παράλειψη που δεν συμπορεύεται με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ατόμου. Απαγορεύεται λοιπόν ο εξαναγκασμός σε θρησκευτική πράξη ή αποχή, ή η αναγκαστική παρακώλυση συμπεριφοράς που επιβάλλεται από τη θρησκεία ενός ατόμου. Έτσι αλλόθρησκοι ή ετερόδοξοι μαθητές, στρατιώτες ή τρόφιμοι ιδρυμάτων δεν επιτρέπεται να υποχρεωθούν να λάβουν μέρος σε πρωινή προσευχή ή σε εκκλησιασμό κατά το τυπικό της επικρατούσας θρησκείας, να καταναλώσουν τροφή απαγορευμένη από το θρήσκευμά τους κ.ο.κ.
Το δικαίωμα αυτό, του οποίου η γενική διατύπωση αποβλέπει ακριβώς στο να περιλάβει όλες τις ειδικότερες περιπτώσεις που τυχόν δεν καλύπτονται από τα άλλα επιμέρους δικαιώματα, υποχωρεί όταν η ενέργεια εμπίπτει στους περιορισμούς της θρησκευτικής ελευθερίας που προβλέπει το Σύνταγμα.
Άμεση σχέση έχει το δικαίωμα, για το οποίο γίνεται τώρα λόγος, με το θέμα του όρκου. Τον καθορισμό των περιπτώσεων, στις οποίες είναι η ορκοδοσία υποχρεωτική, καθώς και τον προσδιορισμό του τύπου του όρκου αφήνει ο συντακτικός στον κοινό νομοθέτη (άρθρο 13 παρ.5). Έτσι σύμφωνα με τα άρθρα 385, 408 και 423 Κ.Πολ.Δικ και 194, 218, 220 και 236 Κ.Ποιν. Δικ. οι αλλόθρησκοι και οι ετερόδοξοι ορκίζονται κατά τον τύπο της θρησκείας τους, αν αναγνωρίζει τον όρκο. Σε περίπτωση, κατά την οποία ο ορκιζόμενος είτε είναι άθρησκος ή άθεος, είτε η θρησκεία του ή το δόγμα του απαγορεύουν ή δεν αναγνωρίζουν τον όρκο, στη θέση του δίδεται διαβεβαίωση με επίκληση της τιμής και της συνείδησης του υποχρέου σε ορκοδοσία. Για τους ορθόδοξους χριστιανούς, η θρησκευτική συνείδηση των οποίων αποκρούει τον όρκο, παρά τις αντιδράσεις που σημειώθηκαν, ακόμη και από εκκλησιαστικής πλευράς, η νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων ενέμεινε στην άποψη, ότι κάτω από το ισχύον νομοθετικό καθεστώς δεν είναι δυνατή η απαλλαγή τους από την αντίστοιχη υποχρέωση. Πρόσφατα όμως το Συμβούλιο της Επικρατείας δέχθηκε (απόφαση με αριθμό 2601/98)(14), ότι η διάταξη του άρθρου 13 παρ. 5 του Συντάγματος αφορά εκείνους που δέχονται να ορκισθούν. Η απόφαση αυτή βεβαίως ανοίγει νέες προοπτικές στην αντιμετώπιση τον θέματος. Δεν πρέπει να παροραθεί, ότι οι Έλληνες συνταγματολόγοι θεωρούν αντισυνταγματική την ανεξαίρετη επιβολή θρησκευτικού όρκου(15) και δεν αποκλείεται στο μέλλον να ανακύψουν σοβαρότερα προβλήματα από αυτό που προκάλεσε ο απόφοιτος της θεολογικής Σχολής που δεν δεχόταν να ορκισθεί για να ανακηρυχθεί πτυχιούχος.
Πέρα από το θέμα του όρκου, δεσπόζουσα θέση μέσα στα πλαίσια του ίδιου δικαιώματος κατέχει το πρόβλημα της στράτευσης των ατόμων, που για λόγους θρησκευτικής ή άλλης συνείδησης αποκρούουν είτε τη στράτευση γενικώς, είτε ειδικώς την ένοπλη υπηρεσία στο στράτευμα (αντιρρησίες συνείδησης). Έχοντας ως πρότυπο ορισμένες ξένες νομοθεσίες ο Έλληνας νομοθέτης δεν αδιαφόρησε μπροστά στο πρόβλημα αυτό, και το αντιμετώπισε αρχικώς με το άρθρο 5 του ν. 731/77 και κατά πολύ καλύτερο και αποτελεσματικότερο τρόπο (σύμφωνα με τις παρατηρήσεις που είχα διατυπώσει ήδη από το 1982)(16) με τα άρθρα 18-24 του ν. 2510/97 “Ρύθμιση στρατιωτικών υποχρεώσεων ορισμένων κατηγοριών στρατευσίμων, ανυποτάκτων και οπλιτών, τροπο-ποίηση διατάξεων της στρατολογικής νομοθεσίας, καθιέρωση εναλλακτικής υπηρεσίας και άλλες διατάξεις” (Φ.Ε.Κ. Α’136). Ήδη όμως και πριν από την τελευταία αυτή ρύθμιση που προβλέπει ορισμένη διαδικασία για τη διαπίστωση της σοβαρότητας των προβαλλόμενων λόγων, είχε υπάρξει αντίδραση, γιατί η Ολομέλεια του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους είχε θεωρήσει την “εναλλακτική θητεία” ως αντισυνταγματική, επειδή με αυτήν παραβιάζονται θεμελιώδεις αρχές του πολιτειακού μας συστήματος και ανατρέπονται βασικές υποχρεώσεις των Ελλήνων πολιτών (Γνωμοδότηση με αριθμό 699/91)(17).
ε) Τα δικαιώματα του συνεταιρίζεσθαι και του συνέρχεσθαι για θρησκευτικούς σκοπούς, είτε θετικώς είτε αρνητικώς, κατά μία άποψη δεν είναι απόρροια της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, αλλά της ελευθερίας άσκησης της θρησκείας(18). Επειδή όμως εγώ διακρίνω αφενός μεν ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης και αφετέρου ελευθερία της λατρείας, επιμένω στην υπαγωγή αυτών των δικαιωμάτων στην πρώτη. Γίνεται γενικώς δεκτό από όλους, ότι τα δικαιώματα αυτά κατοχυρώνονται από το άρθρο 13, και όχι τα άρθρα 11 και 12, επειδή αφορούν και τους αλλοδαπούς, και όχι μόνο τους Έλληνες υπηκόους.
Το πρόβλημα της εναρμόνισης της θρησκευτικής ελευθερίας με την ύπαρξη επικρατούσας θρησκείας στην Ελλάδα αποτελεί μέρος του γενικότερου θέματος της εξάλειψης κάθε μορφής διακρίσεων οποιουδήποτε τύπου. Ειδικότερα στις διακρίσεις με κριτήριο τις θρησκευτικές ή άλλες πεποιθήσεις αναφέρεται η “Διακήρυξη της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών της 25ης Νοεμβρίου 1981 για την απάλειψη κάθε μορφής μισαλλοδοξίας και διακρίσεων προερχομένων από τη θρησκεία ή τις πεποιθήσεις”(19). Την εξάλειψη αυτή επιδιώκει να εξασφαλίσει η Ελληνική Πολιτεία και με την εισαγωγή σχετικών ποινικών διατάξεων. Έτσι με το ν. 927/1979 “Περί κολασμού πράξεων ή ενεργειών αποσκοπουσών εις φυλετικάς διακρίσεις” (Φ.Ε.Κ. Α’ 139) τιμωρείται με διάφορες ποινές φυλάκισης (κατά περίπτωση) όποιος δημοσίως με οποιοδήποτε τρόπο εκ προθέσεως προτρέπει σε πράξεις ή ενέργειες που μπορεί να προκαλέσουν διακρίσεις κατά ατόμων ή ομάδων λόγω φυλετικής ή εθνικής καταγωγής, ή διαδίδει ανάλογες ιδέες. Πέντε χρόνια αργότερα, με το άρθρο 24 του ν.1419/1984 “Τροποποιήσεις διατάξεων του Ποινικού Κώδικα, του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας και άλλες διατάξεις” (Φ.Ε.Κ. Α’ 28), ορίσθηκε ότι: “Όπου στο Ν. 927/1979 (…) αναφέρεται η φυλετική ή εθνική καταγωγή, προστίθεται και η περίπτωση “του θρησκεύματος””.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ.τα κείμενα αυτά στου Σπ. Τρωιάνου, Οργάνωση των Εκκλησιών και διεθνείς σχέσεις, β’ έκδοση αναθεωρημένη και συμπληρωμένη, από την Βασιλική Λεονταρίτου, Αθήνα-Κομοτηνή 1997, σ.180-181.
2. Ό.π. σ.182 επ.
3. Π. Δaγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο. Ατομικά δικαιώματα, τ. Α’, Αθήνα-Κομοτηνή 1991, σ.367.
4. Σπ.Τρωιάνου, Παραδόσεις Εκκλησιαστικού Δικαίου, α’ έκδοση, τεύχ. α’, Αθήνα-Κομοτηνή 1982, σ. 55· β’ έκδοση (1984) σ.79.
5. Πρβλ. το άρθρο 47 του Συντάγματος του 1952: “Πας διάδοχος του Ελληνικού Θρόνου απαιτείται να πρεσβεύη την θρησκείαν της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας”.
6. Δαγτόγλου, ό.π. σ. 374.
7. Βλ. Τρωιάνου, Παραδόσεις κλπ., α’ έκδ. τεύχ. α’ σ.55 επ., β’ έκδ. σ. 80.
8. Δαγτόγλου. ό.π. σ. 374.
9. Ό.π. σ. 374 σημ. 8.
10. Φ. Σπυρόπουλος, Η Ερμηνεία του Συντάγματος. Εφαρμογή ή υπέρβαση της παραδοσιακής μεθοδολογίας του δικαίου; Αθήνα-Κομοτηνή 1999, σ.142.
11. Έτσι Φ. Βασιλόγιαννης, Περί αντισυνταγματικών κανόνων του Συντάγματος, στο “Χαρμόσυνο Αριστόβουλου Μάνεση. Μελέτες συνταγματικού δικαίου και Φιλοσοφίας του Δικαίου”, τ.Β’ (Αθήνα-Κομοτηνή 1998) 3-21 (17).
12. Α. Marinos, La libertι religieuse dans la nouvelle Constitution Grecque, “Conscience et Libertι” 11 (1976) 17 επ. (20).
13. Σπυρόπουλος, ό.π. σ. 85 και 142.
14. Βλ. ΝοΒ 47 (1999) 349-352 (με σχόλιο του Χρ.Σ. Γαρνάβου)
15. Δαγτόγλου, ό.π. σ. 372 επ.
16. Βλ. Τρωιάνου, Παραδόσεις κλπ., α’ έκδ., τεύχ. α’ σ. 64.
17. Βλ. “Χριστιανός” 32 (1993) 32-38.
18. Δαγτόγλου, ό.π. σ. 383.
19. Βλ. το κείμενο στους Τρωιάνο-Λεονταρίτου, ό.π., σ. 182-187.